NOTAS DE CONCERTO
QUE E QUEN VAN SOAR:
Anton Webern (1883-1945)
Cuarteto op. 28 (1938)
Duración: 9’
“Lírica pixelada na era cuántica”
Que fariamos sen a correspondencia dos compositores? Quizais sabendo que buscariamos nela as claves dos seus meandros creativos, ás veces son tan explícitos… Porén, o que o compositor austríaco Anton Webern lle confía a Elizabeth Sprague Coolidge sobre este cuarteto de corda, a máis de unha seica lle saiba a pouco. E, ademais, ela quen é?
A señora Coolidge era de Chicago, pianista e mecenas musical. Comandou obras a Stravinsky, Prokofiev, Copland… e este Cuarteto de corda. Webern escríbelle: «non atopará vostede nel alento épico, senón compresión lírica […] É da súa lírica brevidade máis que dos seus grandes trazos sinfónicos de onde xorden as miñas formas.» Dicía isto comparándoo coas sonatas para piano de Beethoven.
Este cuarteto é un desenvolvemento pluricelular en dodecafonía a partir da célula do motivo B-A-C-H, unha notación que, como un xogo, segue as notas Si bemol- La- Do- Si, e a partir de aí desenvolve fuga, canon, scherzo… ao longo de 3 variacións. O resultado é puntillista… ou quizais atómico? En 1938, ano da súa estrea, o Nobel de Física foi para Enrico Fermi, un dos principais científicos de enerxía nuclear e mecánica cuántica.
A Webern dedicou Igor Stravinsky esta imaxe tamén bastante cuántica: «Condenado ao fracaso total nun mundo de xorda ignorancia, el seguiu inexorablemente tallando o fulgor de diamantes, cuxas minas coñecía á perfección».
Manuel Balboa (1958-2004)
Cuarteto homenaxe a Foster (1989)
Duración: 2’40’’
«whilst we look up, marvelling how hei has escaped us»
“Mentres miramos ao alto, maravillados de como se nos escapa.”
E. M. Foster, Unha habitación con vistas.
Sempre é boa a oportunidade de escoitar a Manuel Balboa, o compositor coruñés que faleceu o mesmo ano que a poeta e violinista coruñesa Luísa Villalta, ambos sen chegar aos 50 anos. Balboa fíxose famoso con música para cine, recordado e premiado por El abuelo, El baile de las ánimas ou Canción de cuna. O Grupo Instrumental Século XX incluíu esta obra no disco que recompila toda a música de Balboa para conxunto instrumental, editado en 2012.
Nesta homenaxe a E. M Foster – o escritor británico que aborda hipocresía, homosexualidad e clasismo con coidada lucidez– abre varios fíos luminosos que deixa abandonados ou trunca sucesivamente. A cada pouco acéndense temas entre a desolación e a beleza que axiña se apagan. Escribiu esta peza para o Festival de Outono de Barcelona e a crítica viuno próximo nas súas formas e ideas a Anton Webern.
En Unha habitación con vistas, E. M Foster escribira: «A vida […] é un recital público de violín no cal un aprende a tocar o instrumento mentres interpreta.» Por medio da atmosfera de intimidade abstracta dun cuarteto de corda, Balboa transmite dun modo tan brillante como efémero ese reino non deste mundo que é o reino da música, segundo outra cita desa mesma novela de Foster.
E escoitámolo na mellor habitación con vistas do submariño de Nemo.
Josep M. Guix (1967)
Tres haikus para cuarteto de corda (2017)
Duración: 6’20’’
“O que resoa, o que non soa, o que martelea”
Un dos novos compositores cataláns mergúllanos en [ou máis ben píntanos] tres haikus.«Sempre pensei a música de xeito moi visual. Necesito partir dunha imaxe (natural ou recreada) que me suxira un material sonoro» afirmaba nunha entrevista.
O haiku é unha forma lírica xaponesa dos séculos XVII e XVIII que, quizais pola súa brevidade, gozou de gran aceptación en Occidente dende hai xa varias décadas. Aínda que un dos xiros de eixe con respecto á poesía europea non é tanto a súa estrutura de tres versos que sumen 17 sílabas [ese amor polo número primo, tan distinto ao noso amor por pareados, hemistiquios…], senón á súa ausencia de metáforas, de símbolos. O haiku toca fondos coa aparencia de non contar nada trascendente.
Guix escolle tres haikus onde o son mídese coa imaxe: o primeiro, dun dos grandes haijins [autores de haiku] clásicos: Matsuo Basho. Hai un son [e que son] de bronce. Pero tamén hai bruma. Que é como un matiz invernal do son.
O son da campá
expándese
na bruma da alba.
BASHO
O segundo é anónimo e recólleo o erudito Vicente Haxa no seu fantástico Haikus japoneses de vuelo mágico. O bater de ás dunha bolboreta aquí non provoca un furacán, senón que «se mide» co case-silencio dun pétalo a caer [verán xa?]. Unha bolboreta competitiva. Xa non ese insecto anxelical e un pouco aleatorio.
Unha bolboreta medíndose
Cun pétalo que cae:
«A ver quen é máis lene».
ANÓNIMO
O terceiro sitúanos na época do telégrafo e no inverno. O son e silencio dos haikus previos dan paso ao ruído. Hai un paralelismo entre as onomatopeas da sarabia natural e o telégrafo, artificio sapiens. Un interior e un exterior. A monotonía mecánica tínguese de soidade cunha fiestra á noite.
Ruído da sarabia.
Ruído do telégrafo.
Paisaxe nocturna pola fiestra.
SETSUJIN
Mergullamos no fragor milenario da campá co violonchelo e a bruma de harmónicos do violín, a brétema vólvese ruído branco. O legato en contrapunto mide apaixonadamente o voo do pétalo e a bolboreta no movemento II. E a chamada internacional de SOS […—…] codificada sobre as madeiras dos instrumentos [abeto, pradairo, ébano…] abre ese misterioso haiku telegráfico, punteado de pizzicato como un duelo rítmico entre a natureza que sarabia e o ser humano que escribe. Soidade, lirismo e certo humor tamén nesta partitura.
O propio Guix indicou que ao longo das tres pezas priman o timbre, o contrapunto e o ritmo, respectivamente. Tres breves estampas como gravados de Hokusai, con un Fuji nevado ao fondo.
Ramón Otero
Hidrotopías (2018)
Duración: 6,5’
“E miraremos as ondas!”
As ondas, si. As ondas forman parte da nosa esencia como seres vivos: durante 40 semanas dámonos forma nun órgano de sonoridades acuáticas, unha matriz. A nosa comprensión do mundo tende ao ondulado, dende a luz e a súa lonxitude de onda, á auga; desde o amor nun pergamino Vindel á teoría de cordas. Incluso o noso propio cerebro reprega o seu xelatinoso quilo de dúbidas sinuosas para coller na caixa do cranio.
Para o compositor coruñés Ramón Otero, a idea da onda correspóndese co trilo do instrumento de corda, unha oscilación veloz entre dúas notas que, segundo as súas palabras «abren na súa vacilación a porta dun interregno, un mundo místico entre superficie e profundidades».
Se deixamos de lado o optimismo en canto a predicciones climáticas, subidas de nivel do mar e demais, A Coruña xa é un mundo a medio camiño entre superficie e profundidades: as «hidrotopías» son lugares da auga, os seus sons, sónar, microoscilacions, escumas a se crear e descrear… Galicia e as súas rías son ondulacións fractais da xeografía de costa. As nosas montañas redondas e vellas, un ecosonograma do tempo que levamos aquí.
E aquí, na sala Nautilus, todo isto soa como mel nas filloas. Porque para Hidrotopías, Otero procura unha ecosonoridade nova con pinceladas de obras súas que rememoraban personaxes icónicos de Galicia como Lugrís, Manuel Antonio [Nós, 2016] ou Maruja Mallo [Etopeas, 2017] e escintileos de jazz, Bach, sereas, naufraxios, cabezas de mulleres, gaivotas, amarras tensas, fatamorganas… un cuarteto de corda dá para iso e máis. Até para o caparazón de centola que parece soster a nosa cultura de cidades asolagadas e nutre o noso diálogo co océano, como o ilustrado por Miguelanxo Prado, tan de profundis.
Hosokawa Toshio (1955)
Kalligraphie (2007)
Duración: 15’
“A que soará a tinta, os seus espazos en branco, as túas palabras?”
Non sempre estamos preparadas para o silencio. Cóllenos por sorpresa. Ás veces son en cambio as palabras escritas, signos en si, as que deixan cicatrices.
Un trazo de violín caligrafíanos o rostro. Signifícanos. Así comeza Kalligraphie, unha inmersión no trazo negro da corda e os seus silencios níveos, perturbadores, case crocantes coma o papel e os rituais de pincel, man e tinta na cultura nipoa.
«O momento no que golpeas o instrumento rompes coa convención. O son rompe o silencio. Rompen o mundo que existira até entón»
Son palabras de Toshio Hosokawa, un compositor nado dez anos logo dos bombardeos en Hiroshima, e que como moitos compatriotas practica a arte da caligrafía a xeito de meditación. O movemento de preparación no espazo, dixo, é tan importante como o momento da escritura, a man segue unha continuidade e é a liña no espazo a que rasga a liña no papel.
É apetecible perderse cos ollos pechados por estes kanji xermolados entre silencios, con arco, con pizzicati, con glissandi, caídas desde a estratosfera ata o núcleo quente dun átomo, visións que xorden de súpeto, ideas ao voo, ideogramas/sonogramas que atacan e extínguense. Tinta de aire. Tinta de animal, de madeira. Tinta de man. Invisible. Raiante. Radiante.
«A música é caligrafía, usa sons pintados no lenzo do silencio» Hosokawa.
J. S. Bach (1865-1750)
Arte da fuga, BWV 1080 (1738-1742)
Duración: 8’
“Fugarse é volver.”
Quizais porque se trata de Bach, unha obra súa que exemplifica o contrapunto e a fuga como técnicas de composición aínda que sen aclarar instrumentos, misteriosa e simple, deu lugar a non pouca interpretación metafísica. Ten ademáis o flavor da obra inacabada e póstuma.
Foi esquecida durante séculos, pero a súa reinterpretación á luz da música contemporánea é reveladora: a arte da fuga é, como se sinalou, unha forma moi abstracta de variacións. A partir dun só tema musical, un crecemento en rizoma ou en ondas ou en combinatoria ata un total de 18 contrapuncti.
Era didáctica pero non un mero artificio. O seu contido parece afectivo. Nunca afectado. A arte da fuga é unha exploración e o feito de que Bach non concretase para cales instrumentos, deixou aberta a caixa de Pandora da curiosidade. Interpretouse a clave, a órgano, a quinteto de metais, a piano, a orquestra sinfónica… e a este cuarteto de corda baixo o arco de Florian Vlashi: para pechar este concerto de música do século XX escolle varios dos seus contrapuntos de mediados do s. XVIII.
O escritor francés Pascal Quignard deixou escrito: «O cuarteto de corda europeo: catro homes de negro con gravata negra en torno ao pescozo e arcos de madeira con crinas de cabalo encúrvanse sobre tripas de ovella». A súa visión, irónica e algo fúnebre, contrasta cun cuarteto máis luminoso onde para empezar non hai 4 homes e as crinas de cabalo e tripas de ovella tecen liñas de fuga cara ao que conmove e non está escrito, cara a esa caligrafía que non é deste mundo.